Kimia 4 5: Penyediaan Sabun

Bahan utama yang digunakan untuk membuat sabun ialah:

Lemak haiwan atau minyak tumbuhan.
Larutan alkali seperti natrium hidroksida atau kalium hidroksida.

Proses saponifikasi (saponification) ialah tindak balas penghasilan sabun. Dalam proses saponifikasi, lemak atau minyak dipanaskan dengan larutan alkali seperti natrium hidroksida. Lemak atau minyak terurai kemudian membentuk garam natrium bagi asid lemak itu (sabun).

Jika alkali yang digunakan dalam proses saponifikasi ialah kalium hidroksida, sabun yang terbentuk ialah garam kalium bagi asid lemak itu.

Proses saponifikasi ialah gabungan dua tindak balas:

Hidrolisis ester (minyak atau lemak) yang dimangkinkan oleh larutan beralkali.
Tindak balas peneutralan antara asid lemak yang terbentuk dalam tindak balas hidrolisis dengan larutan beralkali.

Dalam proses hidrolisis, lemak atau minyak terurai menjadi gliserol dan asid lemak (perhatikan bahawa tindak balas hidrolisis ester merupakan songsangan bagi tindak balas pengesteran).

Asid lemak yang terbentuk kemudian dineutralkan oleh larutan alkali untuk membentuk garam asid lemak (sabun) dan air.

Tindak balas keseluruhan ialah proses saponifikasi: (I) + (II):

Sebagai contohnya,

a) Asid palmitik C₁₅H₃₁COOH ialah sejenis asid lemak yang terkandung dalam minyak kelapa sawit. Sabun yang dibuat melalui proses saponifikasi minyak kelapa sawit ialah garam bagi asid palmitik, iaitu natrium palmitat, C₁₅H₃₁COOHNa, atau kalium palmitat, C₁₅H₃₁COOK.

Formula struktur natrium palmitat, C₁₅H₃₁COONa.

b) Lemak kambing mengandungi asid stearik. Sabun yang terhasil melalui proses saponifikasi lemak haiwan ini ialah garam asid stearik, iaitu natrium stearat, C₁₇H₃₅COONa, atau kalium stearat, C₁₇H₃₅COOK.

Formula struktur natrium palmitat, C₁₇H₃₅COONa.

Jadual di bawah menunjukkan jenis lemak atau minyak yang digunakan untuk membuat sabun.

Asid lemak	Contoh sumber	Nama sabun	Formula sabun
Asid oleik, C₁₇H₃₃COOH	Minyak zaitun, minyak jagung, kacang tanah, lemak ikan paus	Natrium oleat	C₁₇H₃₃COONa
Asid palmitik, C₁₅H₃₁COOH	Minyak kelapa sawit	Kalium palmitat	C₁₅H₃₁COOK
Asid laurik, C₁₁H2₃COOH	Minyak kelapa	Kalium laurat	C₁₁H₂₃COOK
Asid stearik, C₁₇H₃₅COOH	Lemak kambing	Natrium stearat	C₁₇H₃₅COONa

Contoh penyediaan sabun natrium stearat adalah seperti berikut:

a) Molekul gliseril tristearat dalam lemak haiwan dipecah kepada molekul gliserol dan molekul asid stearik (asid lemak) dalam tindak balas hidrolisis. Tiga molekul asid stearik terhasil daripada satu molekul gliseril tristearat. Tindak balas hidrolisis ini dimangkinkan oleh natrium hidroksida.

b) Asid stearik yang terbentuk ini kemudiannya bertindak balas dengan larutan natrium hidroksida dalam tindak balas peneutralan untuk membentuk air dan garam natrium stearat, iaitu sabun.